Gotycki kościół farny budowany na przełomie XIII i XIV wieku, to miejsce, w którym odkrywać możemy historie jaworskiego grodu.

HISTORIA
Kościół farny w Jaworze istnieć musiał już w 1242 roku, gdyż wówczas po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawił się jego proboszcz o imieniu Walentyn. Gotycki kościół św. Marcina zaczęto budować na przełomie XIII i XIV wieku, przy czym prace prowadzono w trzech etapach: wpierw powstały mury obwodowe korpusu i wież, następnie filary międzynawowe, a na koniec prezbiterium z zakrystią. Już w XV wieku kościół powiększono o kaplicę i kruchty. Dalsze prace, głównie naprawcze kontynuowano w 1446 roku. Kolejne zapewne prowadzone były w 1533 roku, gdyż zawaliła się wówczas wieża. W 1573 roku wzniesiono klatkę schodową w zachodniej części korpusu, a na przełomie XVI i XVII wieku została przebudowana kruchta południowa. Kościół był remontowany w połowie XVII wieku, z powodu pożaru jaki go dotknął w 1648 roku. Kolejne remonty przeprowadzono w XVIII stuleciu, w latach 1865-1866 i 1879 a ostatnio w 1962 roku.
ARCHITEKTURA
Kościół usytuowano w drugim bloku zabudowy, na północny – zachód od rynku miejskiego. Działka na której został wzniesiony opierała się po stronie północnej i północno – wschodniej o miejski mur obronny, zaś z pozostałych stron otoczona była murem cmentarnym z wejściami od południowego – wschodu i zachodu. Po wschodniej stronie umieszczony został budynek plebanii.
Kościół św. Marcina wzniesiono z kamieni łamanych i ciosów piaskowca użytych przy elementach konstrukcyjnych (filary, narożniki przypór). Osiągnął formę jednorodnej budowli trójnawowej, halowej, składającej się z korpusu o wymiarach 30,5 x 24,1 metra, wydłużonego, trójprzęsłowego prezbiterium o wielobocznym zamknięciu na wschodzie, w całości mierzącego 21,2 x 9,2 metra, przystawionej do niego od północy zakrystii ze sklepioną salą na górnej kondygnacji oraz z planowanymi dwoma czworobocznymi wieżami po stronie zachodniej, z których powyżej korony murów obwodowych korpusu ostatecznie udało się wznieść jedynie północną (nie wiadomo jak wysoka była zawalona wieża południowa). Jako, że korpusowi nadano formę halową, wszystkie nawy osiągnęły jednakową wysokość 14,5 metra. Każda z nich nakryta została osobnym dachem dwuspadowym.
Elewacje zewnętrzne zarówno korpusu jak i prezbiterium oraz wież i zakrystii wzmocniono przyporami, usytuowanymi ukośnie w narożach. Pomiędzy nimi przepruto ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna w profilowanych obramieniach, oparte parapetami na gzymsie kapnikowym obiegającym cały kościół. Całą budowlę opięto też cokołem z profilowanym gzymsem oraz gzymsem koronującym pod okapami dachu. Każda z naw od wschodu oraz nawa główna od zachodu zakończone zostały ścianami ze szczytami dekorowanymi blendami maswerkowymi, pierwotnie zwieńczonymi sterczynami z kwiatonami.
Jeszcze w okresie średniowiecza dobudowano kaplicę północną (druga połowa XV wieku), kruchty przed portalami od południa i północy korpusu oraz klatkę schodową na piętro nad zakrystią (początkowo wejście prawdopodobnie prowadziło schodami w grubości muru). Kaplica otrzymała formę czworoboku przeprutego dwoma wysokimi ostrołucznymi oknami, wzmocnionego dwoma przyporami, natomiast kruchta południowa pierwotnie otwarta była z trzech stron arkadami. W roku 1573 dobudowano od strony zachodniej małą wieżyczkę schodową na planie koła. Do wnętrza kościoła pierwotnie prowadziły cztery portale: południowy do prezbiterium, oraz do korpusu nawowego od południa, północy i zachodu. Ponadto dwa proste portale ostrołukowe o profilowanych ościeżach posiadała zakrystia: z prezbiterium i z nawy północnej. Nieco większym był portal w północnej ścianie nawy bocznej. Otrzymał formę ostrołuczną, w dolnej części sfazowaną, wyżej oprofilowaną z dwoma wałkami rozdzielonymi wklęską. Portal południowy nawy otrzymał szeroko rozchylone ościeża o drobnym profilowaniu przechodzącym w ostrołuczną archiwoltę, przy czym żadne z powyższych portali nie posiadały dekoracji rzeźbiarskiej. O wiele bogatszą formę nadano portalowi południowemu w prezbiterium. Na cokole spoczęły ościeża o profilowaniu przechodzącym płynnie w archiwoltę, pod którą umieszczono rzeźbiony tympanon oparty na wspornikach, przedstawiający św. Marcina w zbroi na koniu. Powyżej umieszczono trójkątny szczyt ozdobiony żabkami i wieńczony kwiatonami, flankowany pilastrami-pinaklami oraz wspornikami na których powinny być rzeźbione figury, osłaniane od góry baldachimami. Podobny układ kompozycyjny zastosowano w portalu zachodnim, który osiągnął większe rozmiary, udekorowany został kilkupoziomowymi sterczynami oraz misterną dekoracją maswerkową.
Wnętrza zarówno korpusu, prezbiterium, jak i zakrystii przykryte zostały sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Żebra opuszczono wiązkami służek w nawach bocznych aż do posadzki, w prezbiterium na wsporniki przyścienne połączone z przyporami oraz z dwóch stron na wsporniki filarów międzynawowych. Filary utworzono czworoboczne, z lizenami od północy i południa. W miejscach przecięć każdego przęsła znalazły się zworniki zdobione dekoracjami rzeźbiarskimi. Pomieszczenie nad zakrystią otwarto szeroką arkadą na nawę boczną i dwiema arkadami na prezbiterium. To ostatnie połączono z nawą główną ostrołukową arkadą tęczy. W ścianie północnej i południowej prezbiterium utworzono półkoliste wnęki zwieńczone wimpergami uformowanymi w ośle grzbiety i ujęte pinaklami. W okresie późnogotyckim w zachodniej części korpusu wybudowano emporę do której prowadziła okrągła wieżyczka przy fasadzie.
DZIŚ
Kościół szczęśliwie w większości zachował swą gotycką formę, gdyż prace budowlane w okresie nowożytnym były niewielkie. W późnym renesansie przed kruchtą południową dostawiono portal, a w dobie baroku przebudowano kruchtę północną. W XIX wieku powstała natomiast wieżyczka schodowa przy południowej ścianie nawy bocznej. Być może z tego okresu pochodzi też dzisiejsze laskowanie okien.
Spośród średniowiecznego wyposażenia i dekoracji przetrwało w nawie południowej gotyckie malowidło ścienne z XIV/XV wieku. Ponadto na uwagę zasługują gotyckie figury św. Marcina z połowy XIV wieku, Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XV stulecia oraz epitafium gotyckie ze sceną Ukrzyżowania z 1362 roku. W ścianach chóru zachowały się wnęki nakryte łukami w tzw. ośli grzbiet z dekoracją w formie żabek i sterczyn. Kościół bogaty jest również w detale architektoniczne: portale, elementy sklepień, wsporniki, ościeża okienne.