Wielkanoc w Polsce to czas związany z przepięknymi tradycjami, które zdecydowanie wyróżniają nas na tle innych państw. Można wśród nich wymienić dekorowanie jaj, święcenie pokarmów, zwyczaj polewania się wodą, palenie ognia oraz obecności strażaków podczas kościelnych uroczystości w Wielkim Tygodniu. Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego ma charakter informacyjny i można na niej znaleźć najpiękniejsze polskie tradycje, zwyczaje i obrzędy, które są żywe oraz kultywowane z pokolenia na pokolenie. Obecnie na Listę zostało wpisanych 88 różnorodnych zjawisk oraz umiejętności z całej Polski, co doskonale oddaje nasze przywiązanie do tradycji.

Zachęcamy do wspólnego poznania tradycji wielkanocnych w Polsce!

Krzyżyki z palmy wielkanocnej – zwyczaj z terenów Opolszczyzny to jedna z tradycji wielkanocnych wpisanych na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego w 2022 r. Polega on na wykonaniu palm wielkanocnych z bazi wierzby, święceniu ich w kościele podczas Niedzieli Palmowej, a po przyniesieniu do domu trzymanie w wodzie obok krzyża aż do Wielkiego Czwartku, kiedy robi się z nich małe krzyżyki. W Wielki Piątek rano krzyżyki są niesione na pole, umieszczenie w ziemi co ma zapewnić dobre plony. W niektórych rodzinach krzyżyki rozmieszcza się w przydomowym obejściu, np. nad drzwiami wejściowymi do domu i budynków gospodarczych, by ochronić domostwo przed nieszczęściami.

fot. Błażej Duk

Kroszonkarstwo opolskie zostało wpisane na Krajową listę w 2019 r. Kroszonka to zabarwione jajo zdobione metodą rytowniczą (drapane), ozdabiane tradycyjnymi ornamentami roślinnymi: palmy, kwiaty, liście i in., których wzory są często spotykane także w haftowanych obrusach, zasłonach, dekoracyjnej pościeli (kapach), strojach i malarstwie ludowym. Różnorodność wzorów zależy od inwencji artystycznej samego twórcy. Początkowo kroszonki wykonywane były tylko w okresie Świąt Wielkanocnych. Obecnie dzięki formule konkursu organizowanego w Opolu od 1957 r., stały się powszechną częścią elementów zdobniczych w województwie opolskim.

fot. Opolskie Dziouchy

Przywołówki dyngusowe w Szymborzu zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa w 2016 r. To dwudniowy zwyczaj nierozerwalnie związany ze świętami wielkanocnymi na Kujawach, organizowane od ponad 200 lat. Przywołówki to krótkie wierszyki opisujące panny z danej wsi – obecnie Szymborza i okolic – składające się z kilku części: przedstawienia dziewczyny, opisu jej wad i zalet, określenia ilości wody, która zostanie na nią wylana w lany poniedziałek oraz informacji, czy któryś z kawalerów jest panną zainteresowany. Tworzeniem tekstów zajmują się członkowie Stowarzyszenia Klubu Kawalerów. Przywołówki wygłaszane są publicznie w Wielką Niedzielę na centralnym placu Szymborza ze specjalnie utworzonej ambony, a słuchują ich nie tylko mieszkańcy, ale coraz częściej także goście i turyści.

fot. Stowarzyszenie Klubu Kawalerów w Szymborzu

Krzyżoki w Borkach Małych to zwyczaj, który polega na budowaniu przez cały okres Wielkiego Postu bramy wielkanocnej z kilku tysięcy skorup jaj. Bramę wiesza się w centrum wsi w Wielką Sobotę, w nocy. Następnie dwunastu kawalerów śpiewających świąteczne pieśni obchodzi pieszo pola przed wschodem słońca w Niedzielę Wielkanocną. Wierzy się, że ich śpiew ma moc ochronną i zapewnia dobre plony na najbliższy rok. Zwyczaj kultywuje się wyłącznie w sołectwie Borki Małe w gminie Olesno w województwie opolskim. Krzyżoki zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego w 2020 r.

fot. mieszkańcy sołectwa Borki Małe

„Turki” Grodziskie to męskie formacje strażników Grobu Pańskiego, składające się wyłącznie z kawalerów. W gminie Grodzisko Dolne młodzi mężczyźni, którzy chcą „służyć za turka” przychodzą na ogłaszane przez księży spotkanie około jednego miesiąca przed Wielkanocą, by rozpocząć ćwiczenie musztry paradnej. Komendę nad oddziałem sprawuje „starszy”, który samodzielnie odpowiada za wszystkie zadania związane z nauką musztry i trzymaniem warty przy Grobie Pańskim od Wielkiego Piątku do Rezurekcji. „Turki” Grodziskie zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego w 2017 r.

fot. mieszkańcy gminy Grodzisko Dolne

Pisanie pisanek techniką batikową na Śląsku Opolskim polega na nakładaniu warstwy lub kilku warstw wosku i moczeniu jajka w barwniku, który pokrywa miejsca nie polane woskiem. Technika ta, stosowana na terenie Opolszczyzny jeszcze pod koniec XIX w., zaczęła stopniowo ulegać zapomnieniu. Sytuacja uległa zmianie wraz z pojawieniem się osób przesiedlonych po II wojnie światowej z terenów dzisiejszej Ukrainy, które wśród swoich zwyczajów świątecznych przywiozły również tradycję zdobienia jaj metodą batikową i przekazały ją kolejnym pokoleniom zamieszkującym miejscowości m.in. takie jak, Niemodlin, Sady, Grodziec, Korfantów. Praktyka została wpisana na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego w 2020 r.

fot. Fundacja Dla Dziedzictwa

Plecionkarstwo, a zatem metoda wykonywania koszyków, należy do najstarszych rzemiosł uprawianych przez człowieka. Dziś koszyki najczęściej przywołują na myśl tzw. święconkę, choć nie brakuje amatorów, na przykład plecionych mebli. Plecionkarstwo w Polsce zostało wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego w 2018 r. Występuje także tradycja wyplatania koszyka „wikowego” w gminie Ciężkowice, wyplatanie z korzeni świerkowych w Beskidzie Śląskim oraz. plecionkarstwo na Śląsku Opolskim.

fot. Ogólnopolskie Stowarzyszenie Plecionkarzy i Wikliniarzy

Tradycyjne święcenie pokarmów w Dąbrowie Chotomowskiej to zwyczaj, który przetrwał do dzisiaj w jednym z prywatnych domów, popularny kiedyś w całej Polsce. Do domu jednej z mieszkanek tej miejscowości przyjeżdża ksiądz i święci pokarmy przyniesione przez mieszkańców. Według świadectw uczestników, po II wojnie światowej, zwyczaj odbywał się co roku do 1981 u jednej gospodyni, potem został przekazany pod opiekę innej mieszkance, gdzie trwa do dzisiaj. Tradycję tę zachowują przede wszystkim mieszkańcy najstarszej części wsi, w tym wiele młodych osób. Zwyczaj ten staraniem grupy podtrzymującej tę tradycję w 2020 r., został wpisany na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

fot. mieszkańcy wsi Dąbrowa Chotomowska

Tradycja bziukania to wielkanocny zwyczaj „dmuchania ogni” podczas rezurekcji w Wielką Sobotę, kultywowany w Koprzywnicy. W procesji okrążającej trzykrotnie tamtejszy kościół biorą udział strażacy z miejscowej Ochotniczej Straży Pożarnej. Kilku z nich (najczęściej czterech), idąc przed księdzem niosącym Najświętszy Sakrament, wypryskuje na niesione pochodnie pobraną do ust naftę, tworząc w ten sposób kule lub słupy ognia. Pochodzenie tego zwyczaju nie jest znane, wiadomo jednak, że sięga on co najmniej 100 lat. Bziuki zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa w 2021 r.

fot. druhowie z Ochotniczej Straży Pożarnej w Koprzywnicy

Misterium Męki Pańskiej na rynku miejskim w Górze Kalwarii to tradycja misteriów, która sięga XVII w. Miasto uznawane było jako najważniejsze sanktuarium pasyjne na terenie Mazowsza. Góra Kalwaria zwana była również Nową Jerozolimą, ponieważ została zaprojektowana na planie krzyża, a układ ulic miał naśladować rzeczywistą Jerozolimę. Od początku istnienia miasta wszyscy mieszkańcy brali czynny udział w misteriach, Drodze Krzyżowej, adoracji. Ta specyficzna tożsamość uległa zmianie w okresie rozbiorów. Zakony zostały zlikwidowane, bractwa rozwiązane, a kapliczki zniszczone. Obecnie niewiele pozostało z pierwotnych stacji pasyjnych. Tradycja organizowania misterium Męki Pańskiej została jednak wznowiona po ponad 200 latach przerwy. W 2023 r. misterium odbyło się po raz dziesiąty, co świadczy o silnej potrzebie kontynuowania tej tradycji. Całe wydarzenie – łącznie z kostiumami, dekoracjami i rekwizytami – jest tworzone przez członków Bractwa Misterium Męki Pańskiej.

fot. Paweł Kula

Wielkanocne procesje konne na Górnym Śląsku to jedne z najstarszych zwyczajów zachowanych na Śląsku i Łużycach. Ten doroczny zwyczaj o charakterze agrarnym, zwany jest również rajtowaniem, krzyżokami, czy jazdą za Panem Bogym. Jego głównym celem jest prośba o dobre plony, choć na przestrzeni lat zyskał on dodatkowo charakter widowiska. Na czele każdej procesji jedzie gospodarz z krzyżem procesyjnym, a następnie jeźdźcy wiozący krzyż wielkanocny oraz figurę Chrystusa Zmartwychwstałego. Na terenie województwa śląskiego procesje organizowane są w Poniedziałek Wielkanocny, a w województwie opolskim odbywają się w Niedzielę Wielkanocną. Współcześnie w objazdach uczestniczą również kobiety, które jeszcze w latach 70. ubiegłego wieku nie mogły w nich brać udziału. Wielkanocne procesje konne na Górnym Śląsku zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego w 2022 r.

fot. Marek Maruszak

Barabanienie Wielkanocne w Ilży to zwyczaj, który jest praktykowany rokrocznie prawdopodobnie od XVII wieku. W nocy z Wielkiej Soboty na Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego rozlega się w ciemnościach charakterystyczne bębnienie. Obecnie barabanienie wygląda tak jak wyglądało przed kilkudziesięciu laty. Grupa ośmiu mężczyzn składająca się z solisty i siedmiu barabaniarzy spotyka się w nocy z soboty na niedzielę i o godzinie 24.00 wyruszają na obchód po mieście z zabytkowym bębnem. Zatrzymują się na stałych przystankach, gdzie wybijają rytm w kilku seriach. Ostatnie uderzenie w bęben pokrywają się z biciem zegara na dzwonnicy sygnalizującego godzinę 6.00. Barabanienie zostało wpisane na Krajową listę dziedzictwa kulturowego w 2023 r.

fot. Barabaniarze

Patronatem medialnym Europejskich Dni Dziedzictwa jest Polskie Radio S.A.