Interpretacja tematu EDD 2022
Dziedzictwo kulturowe to zasób odziedziczony po poprzednich pokoleniach: przedmioty, tradycje, wierzenia, wartości i wiedza, które kolejne pokolenia uznają za cenne i – prowadząc twórczy dialog z przeszłością – nadają im znaczenia spajające społeczność. Dziedzictwo kulturowe daje nam poczucie tożsamości, a naszej grupie poczucie więzi i trwania w czasie i miejscu. Jednak aby ta więź mogła zaistnieć, niezbędny jest kluczowy element: komunikacja – możliwość przekazania idei i wartości na odległość, zarówno w przestrzeni, jak i w czasie. Ścisły związek między pojęciami komunikacji i społeczności można dostrzec w łacińskiej etymologii słowa „komunikacja”: communicatio, za pośrednictwem źródła communis (wspólny), jest bowiem bliskie oznaczającemu wspólnotę communitas. Europejskie Dni Dziedzictwa 2022 to także doskonała okazja, aby przyjrzeć się temu, jak dawniej komunikowaliśmy się ze sobą i które z tych sposobów przetrwały do dziś.
Połączeni słowem, gestem i symbolem
Podstawą komunikacji są określone kulturowo znaczenia, jakie nadajemy słowom, zachowaniom, gestom i przedmiotom. Znajomość tych znaczeń nie tylko umożliwia uczestnikom procesu komunikacji porozumienie się, ale też daje im poczucie przynależności do wspólnoty. Rozumienie współczesnych sposobów komunikowania się czyni nas członkami społeczności, a wiedza o dawnych sposobach porozumiewania się pomaga stworzyć więź także z naszymi przodkami i zbudować wspólnotę dziedzictwa.
Komunikacja to przede wszystkim język jako najdoskonalsza forma wyrazu myśli. Jak zmieniał się język na przestrzeni wieków i czy bylibyśmy w stanie swobodnie porozmawiać z dworzanami króla Jagiełły? Jakie funkcjonowały dialekty i gwary i których z nich używamy do dzisiaj? Nasze dziedzictwo komunikacyjne to również żargony i języki tajne, zrozumiałe tylko dla wtajemniczonych, jak na przykład „okrątkowy” język sitarzy biłgorajskich.
Komunikujemy się ze sobą jednak nie tylko za pomocą języka. Symbole odsyłają nas do istotnych idei i łączą nas z przeszłością naszego kraju i społeczności (jak np. kotwica Polski Walczącej). Informacje niesie w sobie także tradycyjna symbolika kwiatów i ziół, za pomocą której możemy wyrazić uczucia i intencje bez słów. Komunikacja to także tradycyjne zachowaniasymboliczne (np. odesłanie tabliczki ze znakiem bractwa bartnego sygnalizujące planowane spotkanie). Zastanówmy się nad tym, jakie gesty, konwenansetowarzyskie, zasady savoir vivre i inne określone zwyczajem komunikaty doskonale rozumieli nasi dziadowie i które z nich są dla nas czytelne do dzisiaj (podanie czarnej polewki? Pozostawienie wizytówki z zagiętym rogiem?). Od wieków komunikowano się również za pomocą światła i dźwięku (alfabet Morse’a, hejnały). Komunikatem może być także strój – za jego pośrednictwem na przestrzeni wieków określano status społeczny, stan, zawód czy przynależność do określonej grupy.
Połączeni miejscem, czynnością i chwilą
Człowiek – istota społeczna – potrzebuje kontaktu z innymi członkami swojej grupy. Nie wystarczają nam codzienne, przelotne interakcje. Uwielbiamy tworzyć okazje do rozmowy, wymiany myśli, snucia opowieści, wspominania i upamiętniania przeszłości. Nawet w czasie pracy potrafimy znaleźć miejsce na interakcje, które pogłębiają nasze więzi i scalają grupę społeczną. Do takich więziotwórczych okazji należą określone tradycją uroczystości i obrzędy rodzinne (Wigilia, chrzciny, wesela), które obok pełnienia ważnych funkcji obrzędowych stanowią doskonałą okazję do komunikowania się, podobnie jak biesiady czy festyny. Niezwykle istotną rolę w tworzeniu więzi spełniały dawniej tradycyjne zbioroweprace gospodarcze (np. darcie pierza, kiszenie kapusty, przędzenie, tkanie, haftowanie) czy wspólne przyrządzanie posiłków. Nawiązaniu więzi, zwłaszcza z przeszłością, służą także miejsca szczególne – miejsca pamięci – w których gromadzimy się, aby wspomnieć, uczcić lub upamiętnić dawne, istotne dla naszej społeczności osoby i wydarzenia. Wymienić tu można pomniki, miejsca zarówno radosnych, jak i tragicznych, ale zawsze doniosłych wydarzeń historycznych, nieraz związane z ważnymi postaciami historycznymi. W ramach obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa 2022 mamy okazję odtworzyć i przypomnieć te ważne dla naszej kultury i naszych społeczności okazje, czynności i miejsca, zagłębić się we wspomnienia o przeszłości.
Połączeni mimo odległości
Komunikacja to także transport, sposoby przemieszczania się, docierania do odległych ludzi i miejsc. Do dzisiaj znamy trasy, którymi przebiegały dawne trakty i szlaki handlowe (szlak bursztynowy, wczesnośredniowieczny Trakt Czerski biegnący przez warszawski Ursynów), przemierzamy uczęszczane od wieków szlaki pielgrzymkowe, jednocząc się z ludźmi, którzy szli nimi dawniej. Brzegi rzek połączone są przez zabytkowe mosty, choć do celu możemy dostać się także tratwą, łodzią czy promem, wybierając szlaki wodne: uregulowane rzeki, kanały i śluzy. Miłośnicy stałego lądu wybiorą zapewne kolej, podróż konno, powozem, bryczką, karetą, rowerem lub samochodem, a żądni emocji postawią na samolot lub balon.
Połączeni dzięki technologii
Głęboko zakorzeniona w człowieku potrzeba komunikowania się sprawiła, że charakteryzującą nas innowacyjność wykorzystaliśmy do opracowania wynalazków, dzięki którym jesteśmy w stanie przezwyciężyć fizyczne bariery utrudniające lub wręcz uniemożliwiające kontakt. Wynalazki techniki towarzyszą nam od najdawniejszych lat i umożliwiają budowanie trwałych więzi międzyludzkich, istnienie wspólnot, przekazywanie myśli i idei nie tylko w przestrzeni, ale niekiedy i w czasie.
Przełomowym wynalazkiem w historii ludzkości było pismo, które znacząco poszerzyło możliwości komunikacyjne człowieka. Ułatwiło nie tylko przekazywanie bieżących informacji i aktualnych idei; dzięki niemu do dzisiaj możemy zgłębiać myśli uczonych sprzed wieków, zapisywane pieczołowicie ręcznie aż do momentu wynalezienia druku, a kilka wieków później – maszyny do pisania. Forma przekazu słów za pomocą pisma ręcznego jest jednak wciąż żywa dzięki listom, a sztuka ich pisania warta jest przypomnienia! Listy nie spełniłyby jednak swojej funkcji, gdyby nie towarzyszące im sposoby ich przekazywania (gołębie pocztowe, kurierzy i usługi pocztowe). Z pismem związane są także enigmatyczne szyfry i tajne znaki (np. przedwojennych warszawskich złodziejaszków), za pomocą których wiadomość dotrzeć miała wyłącznie do członków wybranej grupy. Wynalezienie telegrafu, a następnie telefonu jeszcze bardziej skróciło dzielące ludzi dystanse, podobnie jak pojawienie się radia. Tysiące lat po wynalezieniu pisma fonograf, gramofon, dyktafon, taśmymagnetofonowe,dyskietki i wreszcie płyty dołączyły do grona wynalazków, dzięki którym możemy połączyć się ze sobą nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie.