Muzeum Więzienia Pawiak to szczególne miejsce w historii Warszawy i Polski, ponieważ upamiętnia stare warszawskie więzienie, którego niemal cały okres istnienia związany był z martyrologią Narodu Polskiego i walką o niepodległość.

W trakcie Europejskich Dni Dziedzictwa zapraszamy na bezpłatne zwiedzanie więzienia i spacer historyczny po najbliższej okolicy. Podczas wydarzenia pracownicy Muzeum z właściwą sobie niezwykłą pasją opowiedzą o historii tego miejsca.

Zapisy: pawiak@muzn.pl

HISTORIA PAWIAKA

Muzeum Więzienia Pawiak to szczególne miejsce w historii Warszawy i Polski, ponieważ upamiętnia stare warszawskie więzienie, którego niemal cały okres istnienia związany był z martyrologią Narodu Polskiego i walką o niepodległość. Okres funkcjonowania, czyli lata 1835–1944, to w zdecydowanej większości czas, gdy w jego murach byli osadzani jako więźniowie polityczni polscy patrioci, którzy wpierw podjęli walkę z rosyjskim zaborcą, a później z niemieckim okupantem.

Okres carski i II Rzeczypospolitej

Budowę więzienia rozpoczęto w 1830 r., na wniosek hrabiego Fryderyka Skarbka, ówczesnego referendarza Rady Stanu Królestwa Polskiego. Pierwszych więźniów osadzono tu w 1835 r. Nowo powstały budynek miał cztery kondygnacje, wymiary 155 m długości na 12 m szerokości i był usytuowany między ulicami Dzielną, Więzienną oraz Pawią, stąd również późniejsza nazwa Pawiak, jaka przylgnęła do tego gmachu i całego kompleksu więziennego. W latach 80. XIX wieku pojawiła się konieczność wyodrębnienia na Pawiaku oddziału żeńskiego, stąd na ten cel zaadoptowano dwupiętrowy budynek sąsiedniej względem więzienia posesji, gdzie w latach 1877–1878 mieścił się szpital dla żołnierzy powracających z frontu wojny rosyjsko-tureckiej. Konflikt ten toczył się głównie na Bałkanach i był nazywany Wojną Serbską, stąd do gmachu lazaretu przylgnęła potoczna nazwa „Serbia”, która pozostała wraz z utworzeniem w budynku oddziału żeńskiego Pawiaka.

Od samego początku funkcjonowania Pawiaka obok więźniów kryminalnych trafiali w jego mury również więźniowie polityczni. W okresie zaborów byli to polscy patrioci, którzy zdecydowali się walczyć z zaborcami w imię niepodległości naszej Ojczyzny. Wraz z upadkiem Powstania Styczniowego w 1864 r. na Pawiak trafili uczestnicy walk powstańczych, członkowie Rządu Narodowego oraz sam przywódca wojsk polskich Romuald Traugutt, który 5 sierpnia 1864 r. został stracony na stokach Cytadeli Warszawskiej.

W następnych latach obok działaczy niepodległościowych w więzieniu tym byli osadzani między innymi członkowie różnych organizacji robotniczych i ugrupowań socjalistycznych, którzy występowali przeciw- ko tyranii władz carskich.

Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 r. na Pawiaku nadal osadzano więźniów politycznych. W okresie II Rzeczypospolitej byli to przeciwnicy ówczesnego ustroju państwa, głównie komuniści.

Okupacja niemiecka

W więzieniu przetrzymywano członków podziemia schwytanych podczas akcji oraz przypadkowych przechodniów aresztowanych na ulicy w trakcie łapanki. Na Pawiak trafiały nie tylko pojedyncze osoby, mężczyźni bądź kobiety, ale również całe rodziny z małymi dziećmi czy przyszłe matki w zaawansowanej ciąży. Jednym co łączyło wszystkich było to, że byli Polakami. Więziono tu wybitnych polityków Macieja Rataja, Mieczysława Niedziałkowskiego, Janusza Korczaka, Irenę Sendlerową, złotego medalistę i olimpijczyka Janusza Kusocińskiego, św. Maksymiliana Kolbe, aktorkę Hankę Ordonównę, harcerza Szarych Szeregów Jana Bytnara, pisarkę Józefę Radzymińską, i wielu innych. Warunki egzystencji w więziennych celach były niezwykle ciężkie: trzy- bądź czterokrotne przepełnienie, głodowe racje żywnościowe, ustawiczne szykany ze strony bezwzględnych i okrutnych niemieckich strażników oraz ciągłe przeświadczenie o grożącej zewsząd śmierci. Szacuje się, że w latach 1939–1944 przez Pawiak przeszło około 100 tys. więźniów, z czego ok. 37 tys. zostało rozstrzelanych w egzekucjach, a ok. 60 tys. zostało wywiezionych do obozów koncentracyjnych. Kaźń i heroizm osób więzionych na Pawiaku w tym czasie oddają słowa wydrapane na ścianie celi aresztu Gestapo w al. Szucha:

Łatwo jest mówić o Polsce
Trudniej dla niej pracować
Jeszcze trudniej umrzeć
A najtrudniej cierpieć!

21 sierpnia 1944 Niemcy, uciekając z Warszawy, zaminowali i wysadzili w powietrze kompleks więzienny Pawiaka. Wśród wielu dowodów zbrodni, które zostały pochłonięte przez ruiny, znalazła się również kartoteka więźniów, dlatego prawdopodobnie nigdy nie poznamy imion i nazwisk wszystkich osób więzionych w pawiackich murach. Ważne jest jednak to, że mimo upływu kolejnych lat od momentu zakończenia II Wojny Światowej cały czas kultywowana jest pamięć o ofiarach tego strasznego miejsca.